مدار اقتصادی| مدار نوآوری مجموعه‌ای تحلیلی از مقالات است که با هدف بررسی روندهای تحول‌آفرین در صنایع مختلف و نقش استارتاپ‌ها، فناوری‌های نوین و سرمایه‌گذاری جسورانه در شکل‌دهی به آینده این صنایع تدوین شده است. این مجموعه تلاش دارد با نگاهی بین‌المللی و همزمان با تمرکز بر ظرفیت‌ها و چالش‌های بومی، تصویری جامع از آنچه در زیست‌بوم نوآوری در جریان است ارائه دهد.
در هشتمین قسمت، به یکی از صنایعی پرداخته‌ایم که هم از منظر اقتصادی و هم فرهنگی جایگاه برجسته‌ای دارد: صنعت گردشگری. این صنعت که همواره پیشران اشتغال، تبادل فرهنگی و توسعه پایدار در بسیاری از کشورها بوده، اکنون در آستانه تحولی بزرگ از طریق فناوری و استارتاپ‌های نوظهور قرار دارد.
ارزش بازار صنعت گردشگری
صنعت گردشگری یکی از بزرگ‌ترین و پویاترین صنایع در اقتصاد جهانی به‌شمار می‌رود. براساس گزارش World Travel & Tourism Council، این صنعت در سال ۲۰۲۳ بیش از ۹.۵ تریلیون دلار به اقتصاد جهانی اضافه کرده و سهمی بالغ بر 9.1 درصد از تولید ناخالص داخلی جهان داشته است. همچنین تخمین زده می‌شود که تا سال ۲۰۳۳، گردشگری حدود 12 درصد از GDP جهانی را به خود اختصاص دهد.
بازار جهانی فناوری گردشگری (Travel Tech) که شامل استارتاپ‌ها و پلتفرم‌های دیجیتال در این صنعت می‌شود، نیز به‌طور فزاینده‌ای در حال رشد است. طبق داده‌های Research and Markets، اندازه بازار فناوری گردشگری در سال ۲۰۲2 حدود ۹ میلیارد دلار بود و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۲ به بیش از ۲۵ میلیارد دلار برسد؛ رشدی با نرخ ترکیبی سالانه حدود 11 درصد.
بازیگران
استارتاپ‌های این حوزه طیفی گسترده از خدمات را پوشش می‌دهند که از پلتفرم‌های رزرو و برنامه‌ریزی سفر مانند Booking یا Expedia و Airbnb آغاز و تا اپلیکیشن‌های سفر شخصی‌سازی‌شده، واقعیت افزوده و راهکارهای مدیریت پایدار مقصدها را شامل می‌شود. بازیگران کلیدی نوظهور نیز شامل استارتاپ‌هایی مانند Hopper با قابلیت رزرو بلیت از طریق تحلیل داده برای پیش‌بینی قیمت‌ها، Tiqets از طریق فروش دیجیتال بلیت‌های مکان‌های فرهنگی و گردشگری، Travello به عنوان شبکه اجتماعی گردشگران و GetYourGuide با رزرو آنلاین تورها و تجربه‌های محلی هستند.
Airbnb (آمریکا) پلتفرم اشتراک‌گذاری اقامتگاه که مفهوم اقامت در سفر را متحول کرده با بیش از چهار میلیون میزبان در ۱۰۰,۰۰۰ شهر، GetYourGuide (آلمان) بازارگاه تورها و تجربه‌های محلی که با کمک محتوای تصویری تجربه سفر را فراتر از اقامت و حمل‌ونقل توسعه داده است، Hopper (کانادا) اپلیکیشنی که با هوش مصنوعی، قیمت پروازها و هتل‌ها را پیش‌بینی و بهینه‌ترین زمان خرید را پیشنهاد می‌دهد، Klook (هنگ‌کنگ) پلتفرم رزرو تجربه‌های سفر، بلیت جاذبه‌ها و خدمات حمل‌ونقل محلی که تمرکز آن بر آسیا است و قابلیت رزرو لحظه‌ای و استفاده از QR کدها را گسترش داده است، TripActions (آمریکا) استارتاپی در حوزه سفرهای کاری (Business Travel) که با ارائه راهکارهای جامع برای شرکت‌ها، مدیریت سفر، هزینه‌کرد و رزرو به شهرت رسیده است و Turo (آمریکا) پلتفرم اجاره خودرو بین کاربران، از استارتاپ‌های پیشرو و نوآور در صنعت گردشگری هستند که با مدل‌های کسب‌وکار نوآورانه خود تحول ایجاد کرده‌اند یا توانسته‌اند سهم قابل توجهی از بازار را جذب کنند.
تحولات کلیدی در صنعت گردشگری جهانی
در دهه گذشته، صنعت گردشگری دستخوش تغییراتی ساختاری و فناورانه شده که به‌طور ویژه در دوران پساکرونا شتاب گرفته‌اند و فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی، یادگیری ماشین و الگوریتم‌های توصیه‌گر نقش مهمی در تحلیل رفتار مسافران ایفا می‌کنند.
- دیجیتالی‌شدن سفر و افزایش استفاده از پلتفرم‌های رزرو آنلاین، اپلیکیشن‌های برنامه‌ریزی سفر و خدمات مبتنی بر داده باعث شده تا تجربه سفر شخصی‌سازی‌شده در دسترس گردشگران قرار گیرد.
- با افزایش آگاهی‌های زیست‌محیطی، گردشگران و شرکت‌های فعال در این حوزه به‌دنبال کاهش اثرات مخرب سفر بر محیط‌زیست هستند. از این‌رو، استارتاپ‌هایی که راهکارهای سبز ارائه می‌دهند از طریق رشد گردشگری پایدار (Sustainable Tourism) مورد توجه قرار گرفته‌اند.
- مسافران امروزی دیگر تنها به بازدید از مقاصد معروف اکتفا نمی‌کنند. سفرهای تجربه‌محور مانند گردشگری غذایی، فرهنگی، ماجراجویانه و اقامت محلی به‌شدت در حال رشد هستند. تجربه‌محوری و سفرهای موضوعی باعث شکل‌گیری استارتاپ‌هایی شده که تجربه‌های بومی و منحصربه‌فرد را دیجیتال می‌کنند.
- فناوری‌های واقعیت مجازی (VR)، واقعیت افزوده (AR)، بلاک‌چین (برای رزروهای ایمن) و اینترنت اشیا (برای اقامتگاه‌های هوشمند) در حال ورود به تجربه سفر هستند و ظهور فناوری‌های نوین مدل‌های کسب‌وکار سنتی را متحول کرده‌اند.
- استارتاپ‌هایی که توانایی تحلیل داده‌های بزرگ برای شناخت دقیق سلیقه گردشگران را دارند، در حال توسعه راهکارهایی برای ارائه پیشنهادهای ویژه و زمان‌بندی دقیق‌تر سفر هستند.
فرصت‌های جدید
بعد از محدودیت‌های ناشی از کرونا، سفرهای محلی و کوتاه‌مدت در بسیاری از کشورها رایج شد. این روند هنوز هم ادامه دارد و شرکت‌ها تمرکز بیشتری بر بازارهای محلی و منطقه‌ای دارند و همچنین با رشد علاقه به سفرهای درمانی، سلامت‌محور و ریکاوری، گردشگری سلامت به‌عنوان یک زیرشاخه مستقل و در حال رشد شناخته می‌شود و استارتاپ‌های خاصی در این حوزه ظهور کرده‌اند.
در سال‌های اخیر استارتاپ‌هایی در حوزه سفرهای پایدار، گردشگری درمانی و سفرهای تجربه‌محور توانسته‌اند توجه سرمایه‌گذاران را جلب کنند. براساس داده‌های Crunchbase، بیش از ۷۵۰۰ استارتاپ فعال در این صنعت در سراسر جهان وجود دارد و تنها در سال ۲۰۲۲ بیش از ۶ میلیارد دلار جذب سرمایه در این حوزه انجام شده است.
مدل‌های کسب‌وکار استارتاپی در صنعت گردشگری
صنعت گردشگری، به عنوان یکی از موتورهای پیشران اقتصاد جهانی، طی سال‌های اخیر با تحولات قابل توجهی در حوزه فناوری، رفتار مصرف‌کننده و مدل‌های کسب‌وکار مواجه شده است. استارتاپ‌های خلاق در حوزه‌هایی مانند رزرو هوشمند، سفرهای تجربه‌محور، گردشگری سلامت و خدمات مبتنی بر هوش مصنوعی، فضای رقابت را تغییر داده‌اند و فرصت‌های جدیدی برای خلق ارزش فراهم آورده‌اند و استارتاپ‌های حوزه گردشگری بسته به نوع خدمات، بازار هدف و ارزش پیشنهادی خود، از مدل‌های کسب‌وکار متنوعی بهره می‌گیرند.
- مدل پلتفرم دوسویه (Two-Sided Platform): این مدل که رایج‌ترین در صنعت گردشگری است، مسافران و ارائه‌دهندگان خدمات مانند هتل‌ها، تورها، رانندگان، راهنماها و غیره را به هم متصل می‌کند.
- مدل مبتنی بر کمیسیون (Commission-Based Model): در این مدل، استارتاپ بخشی از مبلغ پرداخت‌شده توسط مشتری را به‌عنوان کمیسیون از ارائه‌دهنده خدمت دریافت می‌کند. این مدل اغلب در کنار مدل پلتفرمی استفاده می‌شود.
- مدل اشتراکی (Subscription-Based): در این مدل، کاربران یا کسب‌وکارهای طرف قرارداد با استارتاپ، با پرداخت مبلغی به‌صورت ماهانه یا سالانه از خدمات ویژه اشتراک‌گذاری بهره‌مند می‌شوند.
- مدل تبلیغات و محتوای برند شده (Ad/Content Model): استارتاپ‌ها از تولید محتوای سفر و جذب مخاطب برای نمایش تبلیغات یا همکاری با برندها بهره می‌برند.
- مدل B2B (فناوری به عنوان سرویس - SaaS): در این مدل، استارتاپ‌ها ابزارهایی برای کسب‌وکارهای گردشگری همچون آژانس‌ها، هتل‌ها یا برگزارکنندگان تور ارائه می‌دهند تا فرآیندهای خود را دیجیتالی و بهینه کنند.
- مدل بازارگاه تخصصی (Niche Marketplace): بر یک بازار یا نوع خاصی از تجربه گردشگری، مانند گردشگری ماجراجویانه، گردشگری سلامت یا گردشگری روستایی تمرکز دارد.
گردشگری دیجیتال در ایران: فرصت‌ها و چالش‌ها
ایران با داشتن چهار فصل، آثار تاریخی متنوع، طبیعت بی‌نظیر و فرهنگ غنی، از ظرفیت بالایی برای توسعه گردشگری فرهنگی، اکوتوریسم، گردشگری سلامت، گردشگری تجربه محور و ... برخوردار است. با افزایش سفرهای داخلی، فرصت‌های زیادی برای ارائه خدمات نوین و استارتاپی، به‌ویژه در اقامتگاه‌های بومی و تجربه‌محور وجود دارد. کشورهایی مانند روسیه، ترکیه، چین و کشورهای خلیج فارس و همچنین کشورهای اسلامی بازار بالقوه‌ای برای جذب گردشگران خارجی هستند. نزدیکی جغرافیایی به کشورهای پرگردشگر منطقه نیز یکی از مزیت‌ها و فرصت‌های اصلی این صنعت برای کشور است. بنابراین گسترش پلتفرم‌هایی مانند اجاره اقامتگاه محلی، واقعیت مجازی، تورهای شخصی‌سازی‌شده و معرفی کسب‌وکارهای بومی می‌تواند چهره گردشگری ایران را متحول کند.
اما به‌رغم مزیت‌ها، صنعت گردشگری دیجیتال در ایران هنوز نتوانسته جایگاه شایسته‌ای در اقتصاد ملی کسب کند. نبود سیاست‌گذاری جامع برای استارتاپ‌های داخلی، رقابت محدود، ضعف در زنجیره خدمات، فرآیندهای اخذ مجوز کسب‌وکارهای استارتاپی گردشگری، ضعف بازاریابی، نبود دیجیتال مارکتینگ مؤثر برای جذب گردشگر، کمبود نیروی متخصص در حوزه گردشگری دیجیتال، کمبود راهنمای حرفه‌ای و آموزش دیده و مشکلات زیرساختی ارتباطی و اینترنتی، رشد صنعت گردشگری دیجیتال را کند کرده و از چالش‌های مهم آن محسوب می‌شوند. با این حال در صورت سرمایه‌گذاری هدفمند برای نوسازی زیرساخت‌ها و تقویت اکوسیستم استارتاپی گردشگری، ایران می‌تواند سهم بیشتری از بازار منطقه‌ای و حتی جهانی به خود اختصاص دهد.
*شایان لک موسیوند، تحلیلگر اکوسیستم استارتاپی و بازار سرمایه
