مدار اقتصادی| در این قسمت از مجموعه مقالات مدار نوآوری، به بررسی وضعیت جهانی انرژی خورشیدی، روندهای نوظهور، مدل‌های کسب‌وکار و در نهایت فرصت‌های توسعه این صنعت در ایران می‌پردازیم. در چشم‌انداز پیش‌بینی‌شده، ظرفیت انرژی خورشیدی جهان تا سال ۲۰۳۰ می‌تواند 10 برابر شود. این رشد مدیون پیشرفت‌های فناوری، پنل‌های پر‌بازده، ذخیره‌سازهای ارزان، هوشمندسازی و مدل‌های نوین کسب‌وکار است. استارتاپ‌ها و شرکت‌های فناور، با ارائه راه‌حل‌های نرم‌افزاری، سخت‌افزاری و سرویس‌های جدید، نقش کلیدی در مقیاس‌پذیر کردن و دسترس‌پذیرتر کردن انرژی خورشیدی ایفا می‌کنند. فناوری‌های مبتنی بر هوش مصنوعی و اینترنت اشیا نیز به بهینه‌سازی تولید و کاهش هزینه‌ها کمک کرده‌اند.
ارزش بازار
براساس برآوردها ارزش بازار جهانی انرژی خورشیدی در سال ۲۰۲۳ حدود 350 میلیارد دلار برآورد شده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ به بیش از ۶۰۰ میلیارد دلار برسد. رشد سالانه مرکب (CAGR) این بازار نیز بین 15 تا 20 درصد تخمین زده می‌شود.
آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) گزارش می‌دهد که سال ۲۰۲۳ روزانه بیش از یک میلیارد دلار صرف پروژه‌های خورشیدی شده و مجموع سرمایه‌گذاری سالانه خورشیدی به حدود ۳۸۰ میلیارد دلار رسیده است. براساس گزارش بلومبرگ سرمایه‌گذاری کل در انرژی‌های نو (شامل باد، خورشیدی، شبکه و غیره) در سال ۲۰۲۴ حدود ۷۲۸ میلیارد دلار بود که بخش عمده آن مربوط به انرژی خورشیدی است و در بخش تأمین مالی و توسعه پروژه نیز نهادهای بزرگ سرمایه‌گذاری و کنسرسیوم‌های بین‌المللی حضور دارند.
مدل کسب و کار، بازیگران و روندهای نوآورانه
استارتاپ‌ها و شرکت‌های نوآور در سراسر جهان تلاش کرده‌اند تا مدل‌های سنتی در صنعت انرژی خورشیدی را متحول کنند. این نوآوری‌ها هم‌راستا با پیشرفت‌های تکنولوژیکی و تغییرات در رفتار مصرف‌کنندگان شکل گرفته‌اند و بسیاری از آن‌ها توانسته‌اند موانع ورود به بازار را برای کاربران خانگی، کسب‌وکارهای کوچک و جوامع محلی کاهش دهند.
یکی از مدل‌های موفق در این حوزه، مدل «خورشید اشتراکی» یا Community Solar است. در این مدل، افراد و خانوارهایی که امکان نصب پنل خورشیدی روی سقف خود را ندارند (مانند ساکنان آپارتمان‌ها)، می‌توانند در یک نیروگاه خورشیدی محلی مشارکت کرده و در مصرف برق تولیدی آن سهیم شوند. این مدل به‌ویژه در ایالات متحده و برخی کشورهای اروپایی با استقبال زیادی روبه‌رو شده است.
یکی دیگر از مدل‌ها قرارداد خرید برق (PPA) است. شرکت سرمایه‌گذار (یا مشتری بزرگ) موافقت می‌کند برق تولیدی نیروگاه خورشیدی را به نرخ توافق‌شده در دوره زمانی معین خریداری کند. این مدل در مقیاس تجاری و صنعتی رایج است؛ برای مثال پروژه‌های نیروگاهی خورشیدی شرکت‌های بزرگ انرژی یا صنایع سنگین (مانند کارخانه‌های فولاد) اغلب بر اساس PPA اجرا می‌شوند.
مدل دیگر، خورشید به‌عنوان خدمت یا Solar-as-a-Service است که در آن، شرکت‌های ارائه‌دهنده بدون دریافت هزینه اولیه، تجهیزات خورشیدی را برای مشتری نصب کرده و در عوض، ماهانه مبلغی به‌عنوان هزینه مصرف یا اشتراک دریافت می‌کنند. این روش به مصرف‌کننده امکان می‌دهد بدون نیاز به سرمایه اولیه، از انرژی خورشیدی بهره‌مند شود و در عین حال، مالکیت سیستم در اختیار شرکت باقی می‌ماند. نمونه کلاسیک این مدل، شرکت Sunrun در آمریکا است که از سال ۲۰۰۷ با ارائه اشتراک خورشیدی سهم عمده‌ای از بازار خانگی ایالات‌متحده را به خود اختصاص داده است. در اروپا نیز استارتاپ Enpal آلمان با همین رویکرد (اشتراک ۲۰ ساله) به سرعت رشد کرد و اولین «یونیکورن» انرژی پاک اروپا لقب گرفت.
در مدل‌های ترکیبی مانند Solar + Battery، شرکت‌ها بسته‌هایی شامل پنل‌های خورشیدی به‌همراه باتری ذخیره‌سازی عرضه می‌کنند که به کاربران اجازه می‌دهد در ساعات بدون آفتاب نیز از برق تولیدشده استفاده کنند و تا حد زیادی از شبکه برق مستقل شوند. شرکت‌هایی مانند تسلا با معرفی سیستم Powerwall نقش مهمی در گسترش این مدل داشته‌اند.
از سوی دیگر، ظهور پلتفرم‌های P2P در حوزه انرژی نیز تحولی قابل توجه ایجاد کرده است. این پلتفرم‌ها با استفاده از فناوری بلاکچین و قراردادهای هوشمند، به کاربران امکان می‌دهند برق مازاد تولیدشده خود را مستقیماً به سایر کاربران بفروشند یا با آن‌ها مبادله کنند. چنین مدل‌هایی در حال حاضر در کشورهایی مانند استرالیا و آلمان به‌صورت پایلوت اجرا شده‌اند و نویدبخش افزایش تولید و توزیع انرژی در آینده هستند.
این مدل‌های نوآورانه نه‌تنها مسیر دسترسی به انرژی پاک را هموارتر کرده‌اند، بلکه زمینه‌ساز رشد استارتاپ‌ها، سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر و مشارکت‌های جدید در زنجیره ارزش انرژی خورشیدی شده‌اند.
بازیگران
Sunrun (آمریکا) که در سرویس انرژی خورشیدی خانگی پیشرو است سال ۲۰۰۷ مدل اشتراک خورشیدی را ابداع کرد. این شرکت اکنون بزرگ‌ترین ارائه‌دهنده خورشیدی خانگی در آمریکا است.
Aurora Solar (آمریکا) ارائه‌دهنده پلتفرم نرم‌افزاری مبتنی بر فضای ابری برای طراحی و شبیه‌سازی پروژه‌های خورشیدی است و سال ۲۰۲۲ ارزش خود را به حدود ۴ میلیارد دلار رساند.
Enpal (آلمان) استارتاپی مبتنی بر مدل اشتراک پنل خورشیدی برای منازل است. این شرکت در سال ۲۰۱۷ تأسیس شد و با جذب سرمایه و مشارکت در طرح‌های پوشش انرژی خانگی، به سرعت رشد کرد.
Zolar (آلمان) سازنده و ارائه‌دهنده سیستم‌های کامل فتوولتائیک است که از سال ۲۰۱۶ در برلین شروع به‌کار کرده است.
SenseHawk (هند/آمریکا) ارائه‌دهنده پلتفرم SaaS برای مدیریت فرایند طراحی، ساخت و بهره‌برداری سایت‌های خورشیدی با کمک پهپاد و داده‌های هوش مصنوعی است.
Tigo Energy (آمریکا) توسعه‌دهنده فناوری‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری هوشمندسازی در سامانه‌های خورشیدی است که با به‌کارگیری رصدگرهای داخلی به افزایش کارایی و ایمنی مجموعه‌های PV کمک می‌کند.
انرژی خورشیدی در ایران
در ایران باتوجه به ناترازی انرژی و اهداف محیط‌زیستی، آینده‌ای روشن برای صنعت انرژی خورشیدی قابل تصور است و کشور ما با میانگین بالای تابش روزانه خورشید، از ظرفیت بالقوه‌ای برای توسعه انرژی خورشیدی برخوردار است. براساس گزارش‌های رسمی، بیش از ۳۰۰ روز آفتابی سالانه در بسیاری از مناطق کشور ثبت می‌شود؛ این در حالی است که بسیاری از کشورهای پیشرو در حوزه انرژی خورشیدی، تابش کمتری نسبت به ایران دارند. با این وجود، سهم انرژی خورشیدی از سبد انرژی کشور همچنان کم است.
البته در سال‌های اخیر، برخی اقدامات مثبت در راستای گسترش نیروگاه‌های خورشیدی انجام شده و سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی برق (ساتبا) تلاش کرده تا با ارائه قراردادهای خرید تضمینی برق (PPA) و حمایت از احداث نیروگاه‌های کوچک و متوسط، سرمایه‌گذاری در این بخش را ترغیب کند. این سیاست موجب رشد نسبی احداث نیروگاه‌های خورشیدی پشت‌بامی در استان‌هایی مانند کرمان، یزد و همدان نیز شده است. در حوزه نوآوری نیز، برخی استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان وارد این عرصه شده‌اند و در حال توسعه پلتفرم‌های تسهیل تأمین مالی جمعی، فروش اقساطی، نصب و نگه‌داری نیروگاه خورشیدی خانگی و تجاری هستند.
اما با همه اقدامات انجام شده بازار انرژی خورشیدی در ایران فرصت جذاب و جدیدی محسوب می‌شود و باتوجه به نیاز تنوع‌بخشی منابع انرژی، مقابله با ناترازی و الزامات زیست‌محیطی، توسعه این صنعت می‌تواند به‌عنوان یکی از راهبردهای کلان ملی بسیار بیشتر مورد توجه قرار گیرد و افزایش سیاست‌های حمایتی، ارائه مشوق‌های مالیاتی، حمایت از صادرات تجهیزات خورشیدی ساخت داخل، تسهیل سرمایه‌گذاری خطرپذیر حوزه انرژی‌های پاک و آموزش عمومی در خصوص مزایای انرژی خورشیدی، زمینه‌ساز رشد سریع‌تر این صنعت باشد.
